حقوق قانونی متهم در ایران: در هر مرحله چه حقوقی دارید؟
حقوق متهم در بازداشت می‌تواند در لحظه مواجهه با بازداشت، که یکی از پراسترس‌ترین و گیج‌کننده‌ترین لحظات زندگی هر کسی است، به کمک شما بیاید. ناگهان احساس می‌کنید دنیا روی سرتان آوار شده و نمی‌دانید چه اتفاقی در حال افتادن است یا چه حقوقی دارید. اما نگران نباشید! آگاهی از این حقوق قانونی در چنین شرایطی، مثل یک سپر محکم عمل می‌کند و از پایمال شدن حقوقتان جلوگیری می‌کند.
این نوشته به شما کمک می‌کند تا با تمام مراحل و حقوقی که از لحظه دستگیری تا گام‌های بعدی در دستگاه قضایی ایران دارید، آشنا شوید. هدف ما این است که شما را توانمند کنیم تا به شکلی مؤثر از حقوق خودتان در هر مرحله از این فرآیند دفاع کنید. حقوق متهم در بازداشت تضمین‌کننده این مسیر است.
مرحله اول: وقتی مأموران شما را “تحت نظر” می‌گیرند
زمانی که ضابطین دادگستری (یعنی مأموران نیروی انتظامی، امنیتی یا هر مأمور دیگری که این عنوان را دارد) شما را دستگیر می‌کنند، وارد مرحله‌ای به نام “تحت نظر قرار گرفتن” می‌شوید. این مرحله با “بازداشت” که حتماً باید با دستور مقام قضایی باشد، تفاوت اساسی دارد. در این مرحله، این نکات حیاتی را به خاطر بسپارید:
مدت زمان قانونی تحت نظر بودن: یک محدودیت قاطع
مدت زمان مجاز برای اینکه ضابطین (مأموران نیروی انتظامی، امنیتی و…) شما را “تحت نظر” نگه دارند، صرفاً ۲۴ ساعت است. این یک قانون محکم است و هرگونه نگهداری شما حتی برای یک دقیقه بیشتر از این مدت، بدون آنکه توسط مقام قضایی تعیین تکلیف شوید یا تحقیقات از شما شروع شود، کاملاً غیرقانونی محسوب می‌شود.
چرا این محدودیت مهم است؟ این محدودیت ۲۴ ساعته، تضمینی برای حقوق شهروندی شماست تا از بازداشت‌های طولانی و بی‌دلیل توسط ضابطین جلوگیری شود. همانطور که ماده ۱۸۵ قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت می‌گوید، ضابطین موظفند متهمی که جلب کرده‌اند را بلافاصله نزد بازپرس بیاورند. اگر به بازپرس یا قاضی کشیک دسترسی نبود، باید در اولین فرصت اداری این کار را انجام دهند، اما به هیچ عنوان مدت نگهداری متهم نباید از بیست و چهار ساعت تجاوز کند. همچنین، ماده ۱۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری تصریح می‌کند که بازپرس باید بلافاصله پس از حضور یا جلب متهم، تحقیقات را شروع کند. اگر این کار بلافاصله ممکن نبود، بازپرس حداکثر ظرف بیست و چهار ساعت از زمان تحت نظر قرار گرفتن توسط ضابطین، باید تحقیقات را آغاز کند و حقوق متهم در بازداشت را تعیین تکلیف کند.
نکته حیاتی
طبق تبصره ماده ۱۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری، اگر تحت نظر قرار گرفتن متهم بیش از بیست و چهار ساعت طول بکشد، بدون اینکه تحقیقاتی انجام شود یا درباره او تعیین تکلیفی صورت بگیرد، این بازداشت غیرقانونی است و فردی که مرتکب این تخلف شده، مجازات قانونی خواهد شد.
حتی شلوغی و پایان وقت اداری هم توجیه نیست! اینکه شعبه شلوغ است یا وقت اداری به پایان رسیده، دلیل موجهی برای طولانی شدن مدت تحت نظر بودن شما نیست. در یک نشست قضایی که در تاریخ ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ در استان فارس (شیراز) برگزار شد، صراحتاً اعلام شد که عبارت “در صورت عدم امکان” در ماده ۱۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری شامل مواردی مانند تراکم کاری یا اتمام وقت اداری نمی‌شود. یعنی حتی در چنین شرایطی هم، تحقیقات باید حداکثر ظرف ۲۴ ساعت انجام گیرد و اگر لازم باشد، باید دستور انجام تحقیقات در وقت کشیک صادر شود. این موضوع نشان‌دهنده تاکید قانون بر رعایت دقیق این بازه زمانی است.
وکیل در بازداشتگاه
از همان ابتدای تحت نظر قرار گرفتن، حق شما برای درخواست وکیل در بازداشتگاه کاملاً محترم و اساسی است. طبق ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری، وکیل شما مجاز است حداکثر به مدت یک ساعت و با رعایت محرمانه بودن تحقیقات، با شما ملاقات کند و در صورت لزوم، ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به شما تفهیم و ابلاغ شود.
محدودیت در انتخاب وکیل؟ فقط در موارد بسیار خاص و موقتی! شاید شنیده باشید که در بعضی از جرایم خاص، ممکن است در مرحله تحقیقات مقدماتی (یعنی قبل از اینکه پرونده به دادگاه برود) محدودیت‌هایی در انتخاب وکیل وجود داشته باشد. این موضوع طبق تبصره ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری تنها برای جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرایم سازمان‌یافته‌ای است که مجازات آن‌ها مشمول ماده ۳۰۲ همین قانون (مانند جرایم موجب سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو و برخی جرایم تعزیری درجه سه و بالاتر) باشد. در این موارد محدود، طرفین دعوی باید وکیل یا وکلای خود را از میان وکلای رسمی دادگستری که مورد تأیید رئیس قوه قضاییه هستند، انتخاب کنند. اسامی این وکلا توسط رئیس قوه قضاییه اعلام می‌شود.
یک نکته بسیار مهم: این محدودیت، فقط و فقط در مرحله تحقیقات مقدماتی اعمال می‌شود. همانطور که نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۱/۹۱۸ مورخ ۱۴۰۱/۰۹/۰۷ اداره کل حقوقی قوه قضاییه نیز صراحتاً تأکید کرده است، این حکم استثنایی در مرحله تحقیقات مقدماتی است. بنابراین شامل مراحل رسیدگی در دادگاه و همچنین مرحله اجرای حکم نمی‌شود. بنابراین، این محدودیت، اصل اساسی و بنیادین حق شما برای داشتن وکیل و دفاع از خود را نقض نمی‌کند و پس از پایان تحقیقات مقدماتی، می‌توانید وکیل انتخابی خود را داشته باشید. حضور وکیل در بازداشتگاه بسیار حیاتی است.
حق اطلاع‌رسانی به خانواده
بر اساس ماده ۴۹ قانون آیین دادرسی کیفری، حداکثر ظرف یک ساعت بعد از اینکه تحت نظر قرار گرفتید، مشخصات شما و دلیل دستگیری‌تان باید به دادسرای محل اعلام شود. پدر و مادر، همسر، فرزندان، خواهر و برادرتان حق دارند از این موضوع مطلع شوند. علاوه بر این، ماده ۵۰ قانون آیین دادرسی کیفری به شما اجازه می‌دهد که با تلفن یا هر وسیله ممکن دیگری، خانواده یا آشنایانتان را از بازداشت خود باخبر کنید. ضابطین موظفند در این زمینه با شما همکاری کنند. این قبیل حقوق متهم در بازداشت فقط در صورت لزوم و با دستور قاضی قابل محدود شدن است، نه خودسرانه.
<p><h3>حق معاینه پزشکی
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان درخواست کنید، طبق ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی کیفری، یکی از پزشکانی که دادستان تعیین می‌کند، شما را معاینه خواهد کرد و گواهی او در پرونده ثبت می‌شود. این حق خیلی مهم است، چون اگر خدای نکرده ادعای آزار یا شکنجه‌ای داشتید، گواهی پزشک می‌تواند یک مدرک قوی و حیاتی باشد.
حق سکوت متهم و ممنوعیت اجبار به اقرار
یادتان باشد، شما حق سکوت متهم را دارید! این یک حق بسیار مهم است. ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت می‌گوید که شما می‌توانید سکوت اختیار کنید. اگر نخواستید به سؤالی پاسخ دهید یا چیزی را امضا کنید، این موضوع باید در صورت‌جلسه بازجویی ثبت شود. حق سکوت، ارتباط تنگاتنگی با اصل ۳۸ قانون اساسی ما دارد که هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار، شهادت یا سوگند را ممنوع دانسته و اقرار، شهادت یا سوگندی که تحت اجبار به دست آمده باشد را فاقد هرگونه ارزش و اعتبار قانونی می‌داند. حق سکوت متهم، از حقوق بنیادین شماست.
اقرار تحت هیپنوتیزم؟ فاقد اعتبار قانونی!
این موضوع تا حدی مهم است که حتی اگر کسی با رضایت خودش تحت هیپنوتیزم قرار بگیرد و اقرار کند، باز هم این اقرار از نظر قانونی معتبر نیست.
<p>در نشست قضایی تاریخ ۱۱ فروردین ۱۴۰۱ در استان مازندران (قائم‌شهر) برگزار شد، صراحتاً اعلام شد که اقرار متهم در حالت هیپنوتیزم – حتی اگر با رضایت خودش انجام شده باشد – فاقد اعتبار و ارزش قانونی است. دلیلش این است که فرد در این حالت، قصد و اختیار لازم برای اقرار را ندارد. بر اساس ماده ۱۶۸ قانون مجازات اسلامی، اقراری که اقرارکننده قصد آن را نداشته باشد، نافذ و قابل استناد نخواهد بود. این نشست قضایی بار دیگر بر اهمیت “آزادی اراده” و “قصد” در اقرار تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که هر اقراری که خارج از اراده و اختیار کامل فرد باشد، از نظر قانونی بی‌اعتبار است. استفاده از حق سکوت متهم در این شرایط بسیار مهم است.
حق اطلاع کتبی از حقوق قانونی و ثبت جزئیات بازجویی
ضابطین وظیفه دار
ند که حقوق شما را به صورت کتبی به شما اطلاع دهند و امضای شما را به عنوان رسید در پرونده ثبت کنند (ماده ۵۲ قانون آیین دادرسی کیفری). همچنین، مدت زمان بازجویی، ساعت شروع و پایان آن، و حتی فاصله بین دو بازجویی باید در یک دفتر مخصوص ثبت شود و وارد پرونده شما شود (ماده ۵۳ قانون آیین دادرسی کیفری).
نکته خیلی مهم:
هرگونه اقدامی از سوی ضابطین که خارج از این چارچوب‌های قانونی باشد، تخلف است و حتماً باید به وکیلتان یا مقام قض
ایی صالح (مثلاً دادستان) اطلاع داده شود.
مرحله دوم: سرنوشت شما بعد از ۲۴ ساعت در دست دادستان
ماده ۲۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می‌دارد که قرار بازداشت مته
م باید فوری نزد دادستان ارسال شود. دادستان مکلف است حداکثر ظرف ۲۴ ساعت نظر خود را به‌طور کتبی به بازپرس اعلام کند.
- یا دستور آزادی شما را صادر می‌کند.
- یا یک قرار تأمین مناسب (که ممکن است منجر به بازداشت موقت شود) برایتان صادر می‌کند.
قابلیت اعتراض
رأی وحدت رویه شماره ۶۳۷-۱۳۷۸.۶.۲ هیئت عمومی دیوان عالی کشور (تاریخ: ۱۳۷۸/۰۶/۰۲) تأکید می‌کند که قرار بازداشت موقت قابل اعتراض و تجدیدنظر است. رأی وحدت رویه شماره ۶۰-۱۳۶۰.۱.۲۳ هیئت عمومی دیوان عالی کشور (تاریخ: ۱۳۶۰/۰۱/۲۳) حق شکایت متهم از ابقاء قرار تأمین را در صورت عدم صدور کیفرخواست در موعد قانونی تأیید می‌کند.
مرحله سوم: قرار بازداشت موقت چیست؟
بازداشت موقت چیست؟ (که به آن توقیف احتیاطی هم می‌گویند) یکی از سخت‌ترین و جدی‌ترین تصمیمات قضایی است که بازپرس صادر می‌کند و حتماً باید دادستان آن را تأیید کند. ما در مقاله بازداشت موقت در نظام حقوقی ایران با رویکردی کاربردی و مبتنی بر رویه عملی، محدودیت‌ها و حقوق متهم در بازداشت در مواجهه را مورد بررسی قرار دادیم. چون این قرار با اصل برائت (یعنی همه بی‌گناه فرض می‌شوند مگر خلافش ثابت شود) و حق آزادی فرد مغایرت دارد، فقط در شرایط بسیار خاص و با قوانین سخت‌گیرانه‌ای صادر می‌شود:
شرایط و جرایم خاص برای بازداشت موقت
ماده ۲۳۷ قانون آیین دادرسی کیفری می‌گوید که بازداشت موقت فقط برای جرایم خاص و وقتی که دلایل و نشانه‌های کافی برای اتهام به شما وجود داشته باشد، مجاز است. این جرایم معمولاً شامل موارد سنگینی مثل قتل، قطع عضو، جرایم تعزیری درجه چهار و بالاتر، جرایم علیه امنیت کشور و … می‌شود.
علاوه بر این، ماده ۲۳۸ قانون آیین دادرسی کیفری شرط می‌کند که یکی از این موارد هم باید وجود داشته باشد: ترس از بین رفتن مدارک جرم، تبانی با متهمان یا شاهدان، ترس از فرار یا مخفی شدن شما، یا به خطر افتادن نظم عمومی و جان شاکی یا شاهدان. درک بازداشت موقت چیست به شما کمک می‌کند تا از حقوق خود آگاه باشید.
تأیید دادستان و حق اعتراض
ماده ۲۳۹ قانون آیین دادرسی کیفری تأکید می‌کند که قرار بازداشت موقت باید مستدل و با دلیل باشد و حتماً دلایل قانونی‌اش و همچنین حق اعتراض شما در متن قرار ذکر شود. ماده ۲۴۰ قانون مذکور می‌گوید که قرار بازداشت شما باید فوراً برای دادستان فرستاده شود و ایشان باید حداکثر ظرف ۲۴ ساعت نظر کتبی خود را به بازپرس اعلام کنند. یادتان باشد که حق اعتراض و تجدیدنظر نسبت به قرار بازداشت موقت را دارید. این بخش مهمی از فهم بازداشت موقت چیست.
مرحله چهارم: اگر بازداشت موقت شدید و به زندان رفتید
اگر قرار بازداشت موقت برایتان صادر شد و به زندان منتقل شدید، به این نکات توجه کنید:
جداسازی متهمان از محکومان
ماده ۵۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت می‌گوید که نگهداری افراد محکوم و متهم در یک جا ممنوع است. حقوق متهم در بازداشت ایجاب می‌کند که شما در بازداشتگاه‌های مخصوص خودتان و تحت نظارت سازمان زندان‌ها نگهداری شوید. این جداسازی برای این است که از حقوق شما حمایت شود و از تأثیرات منفی هم‌نشینی با افراد محکوم جلوگیری شود.
شرایط نگهداری
بازداشتگاه‌ها باید از نظر امکانات و رفاه، استانداردهای مناسبی داشته باشند. اگر کمبودی در این زمینه دیدید، حتماً به وکیلتان یا مسئولین مربوطه گزارش دهید.
حقوق شما در بازداشتگاه
تمام حقوق قانونی که در مرحله “تحت نظر” برایتان گفتیم (مثل حق دسترسی به وکیل، حق تماس با خانواده، حق معاینه پزشکی و حق سکوت)، در طول دوران بازداشت موقت هم پابرجاست و شما همچنان از آن‌ها برخوردارید. همچنان می‌توانید برای دسترسی به وکیل در بازداشتگاه اقدام کنید.
کلام آخر: آگاهی و اقدام، کلید حقوق متهم در بازداشت
دانستن حقوقتان، به‌خصوص در لحظات اولیه بازداشت، ضرورتی انکارناپذیر است. قانون اساسی و قانون آیین دادرسی کیفری، حقوق بنیادین شما را از جمله حق دسترسی به وکیل، حق سکوت متهم و ممنوعیت شکنجه تضمین کرده‌اند. این اصول، بر پایه کرامت انسانی و دادرسی عادلانه بنا شده‌اند.
با وجود این حمایت‌ها، چالش‌هایی مانند پیچیدگی فرآیندها و محدودیت‌های خاص ممکن است وجود داشته باشد. در چنین شرایط حساسی، حضور وکیلی متخصص و باتجربه از همان لحظه نخست، می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. وکیل شما با اشراف کامل بر قوانین، از تضییع حقوقتان جلوگیری کرده و مسیر قضایی را برایتان هموار می‌سازد. دفتر حقوقی کاوه راد آماده ارائه خدمات حقوقی تخصصی در تمامی مراحل پرونده‌های کیفری به شماست. همین حالا با ما تماس بگیرید تا با اطمینان خاطر، از حقوق قانونی خود دفاع کنید. دانستن حقوق متهم در بازداشت مسیر شما را روشن می‌کند.
