چطور بدهکار را ممنوع‌الخروج کنیم؟ راهنمای حقوقی و قانونی
افرادی که با پرونده‌هایی مانند مهریه، نفقه، چک، سفته و یا سایر دعاوی مالی مواجه هستند، اغلب دغدغه‌ی مهمی به نام «ممنوع‌الخروج کردن بدهکار» دارند. ممنوع‌الخروجی به معنای منع قانونی شخص بدهکار از خروج از کشور است تا زمانی که تکلیف بدهی او مشخص شود. در این مقاله با زبانی رسمی اما ساده و کاربردی توضیح می‌دهیم که ممنوع‌الخروجی بدهکاران دقیقاً چیست، چه راه‌هایی برای ممنوع‌الخروج کردن فرد بدهکار وجود دارد، و این فرایند از نظر قانونی و اجرایی چگونه پیش می‌رود.
ممنوع‌الخروجی بدهکاران چیست؟
ممنوع‌الخروجی اقدامی قانونی برای جلوگیری از خروج محکومان مالی از کشور است. هدف از این دستور آن است که بدهکار نتواند با ترک کشور از پرداخت بدهی خود امتناع کند. برای مثال، زوجه می‌تواند همسر خود را بابت مهریه ممنوع‌الخروج کند تا پیش از پرداخت دیون، امکان خروج از کشور نداشته باشد.
این دستور معمولاً به درخواست طلبکار و از سوی مراجع ذی‌صلاح مانند دادگاه، واحد اجرای احکام، اداره ثبت یا سازمان امور مالیاتی صادر و به اداره گذرنامه ابلاغ می‌شود. در نتیجه، نام بدهکار در فهرست افراد ممنوع‌الخروج ثبت شده و تا زمان رفع موانع قانونی، اجازه خروج از کشور نخواهد داشت.
استناد قانونی: ماده ۲۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی
«مرجع اجراءکننده رأی باید به تقاضای محکوم‌ٌله قرار ممنوع‌الخروج بودن محکوم‌علیه را صادر کند. این قرار تا زمان اجرای رأی یا ثبوت اعسار محکوم‌علیه یا جلب رضایت محکوم‌ٌله یا سپردن تأمین مناسب یا تحقق کفالت مطابق قانون مدنی به قوت خود باقی است.»
نظریه مشورتی مرتبط (شماره 7/1402/525 – تاریخ ۱۴۰۲/۰۷/۲۶)
براساس نظریه اداره کل حقوقی قوه قضائیه، صرف ارائه دادخواست اعسار یا حتی حکم تقسیط بدهی، موجب لغو ممنوع‌الخروجی بدهکاران نمی‌شود. لغو این قرار تنها در صورتی ممکن است که بدهکار تأمین مناسب بسپارد یا کفیل قانونی معرفی کند. این نظریه بر مفهوم «اعسار مطلق» تأکید دارد و اعلام می‌دارد که ممنوع‌الخروجی تنها با تحقق شرایط مقرر در ماده ۲۳ رفع خواهد شد.
مبانی قانونی و راه‌های ممنوع‌الخروجی بدهکاران
قانون ایران مسیرهای مختلفی برای ممنوع‌الخروج کردن بدهکار پیش‌بینی کرده است که بسته به نوع بدهی و مرجع پیگیری قابل استفاده‌اند:
پس از صدور حکم قطعی دادگاه
مهم‌ترین مسیر، استفاده از حکم دادگاه است. پس از قطعیت حکم محکومیت بدهکار به پرداخت مبلغی (مثلاً مهریه یا وجه سفته) و صدور اجراییه، طلبکار می‌تواند پس از استعلام دارایی و اموال بدهکار و در صورتی که هیچ مالی یافت نشد، از دادگاه صادرکننده حکم، صدور دستور ممنوع‌الخروجی کردن بدهکار را درخواست کند. واحد اجرای احکام موظف است به درخواست طلبکار این دستور را صادر و اجرا نماید. برای این منظور، ارائه دادنامه قطعی و مدارک شناسایی بدهکار به دادگاه لازم است.
از طریق اسناد لازم‌الاجرا (اجرای ثبت)
برخی بدهی‌ها بدون نیاز به رای دادگاه قابل اجرا هستند، مانند مهریه مندرج در سند رسمی ازدواج یا چک برگشتی. طلبکار می‌تواند با در دست داشتن سند رسمی یا سند تجاری لازم‌الاجرا، مستقیماً به اداره اجرای اسناد رسمی (زیرمجموعه سازمان ثبت اسناد و املاک) مراجعه کند. اجرای ثبت ابتدا برای بدهکار اجراییه صادر می‌کند و در صورت عدم پرداخت بدهی در مهلت مقرر (مثلاً ۱۰ روز) یا عدم معرفی مال، به درخواست طلبکار، او را ممنوع‌الخروج می‌کند.
مستند این اقدام ماده ۱۷ قانون گذرنامه مصوب ۱۳۵۱ است که به دولت اجازه داده از خروج بدهکاران دارای اجراییه جلوگیری کند. بر اساس بند «ق» ماده ۱ آیین‌نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم‌الاجرا (۱۳۸۷)، ممنوع‌الخروجی چنین تعریف شده است: «بدهکاری که به دلیل عدم معرفی مال یا عدم دسترسی به اموال، به درخواست بستانکار و طبق مقررات، از خروج وی از کشور جلوگیری می‌شود.»
این تعریف به بستانکاران امکان می‌دهد در صورت عدم شناسایی اموال بدهکار، از طریق اجرای ثبت، ممنوع‌الخروج کردن بدهکار را درخواست کنند. بنابراین، راه ممنوع‌الخروج کردن مدیون تنها محدود به دادگاه نیست و از طریق اداره ثبت نیز امکان‌پذیر است. به‌عنوان نمونه، زوجه می‌تواند بدون طرح دادخواست مهریه، مستقیماً از طریق دفترخانه ازدواج و اداره ثبت برای ممنوع‌الخروجی زوج اقدام کند.
ممنوع‌الخروجی بدهکاران مالیاتی
طبق ماده ۲۰۲ قانون مالیات‌های مستقیم، اگر مالیات قطعی شخص از حد مشخصی بیشتر باشد و ظرف مهلت قانونی پرداخت نشود، رئیس سازمان امور مالیاتی می‌تواند درخواست ممنوع‌الخروجی دهد. سقف بدهی مالیاتی فعلاً برای اشخاص حقیقی حدود ۱۰ میلیون تومان است و برای اشخاص حقوقی یا واحدهای تولیدی بالاتر (تا ۵۰۰ میلیون تومان یا درصدی از سرمایه ثبت‌شده) تعیین شده است. البته در شرایط خاص مثل حج واجب یا درمان فوری، با تشخیص سازمان مالیاتی، امکان یک بار خروج موقت فراهم می‌شود.
متهمان پرونده‌های کیفری
گاهی بدهی مالی منجر به شکایت کیفری می‌شود (مثل چک بلامحل). در این صورت، طبق ماده ۲۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری، مقام قضایی می‌تواند در صورت بیم فرار متهم یا عدم دسترسی به او و با توجه به اهمیت جرم، دستور ممنوع‌الخروجی صادر کند.
مدت اعتبار این دستور شش ماه است و قابل تمدید می‌باشد.
بنابراین، اگر بابت چک برگشتی یا کلاهبرداری مالی شکایت شده باشد، بازپرس می‌تواند برای متهم دستور ممنوع‌الخروجی صادر کند تا زمان رسیدگی و صدور حکم. البته این دستور قابل اعتراض است و در صورت تأمین وثیقه مناسب یا حل‌وفصل پرونده لغو خواهد شد.
چگونه فردی را ممنوع‌الخروج کنیم؟ (مراحل عملی)
پس از آشنایی با راه‌های قانونی، سؤال مهم این است: چگونه فردی را ممنوع‌الخروج کنیم؟ مراحل کلی این فرآیند به شرح زیر است:
داشتن سند لازم یا رای قطعی
ابتدا طلب مالی شما باید محرز و قابل مطالبه باشد. یا باید رای قطعی دادگاه مبنی بر محکومیت بدهکار (مثلاً حکم قطعی مهریه یا مطالبه وجه چک) را در اختیار داشته باشید، یا یک سند لازم‌الاجرا (مثل چک، یا سند رسمی تعهد پرداخت). بدون رای قطعی یا سند لازم‌الاجرا، درخواست ممنوع‌الخروجی پذیرفته نمی‌شود.
مراجعه به مرجع صالح
شما می‌توانید بسته به نوع بدهی، به مراجع زیر مراجعه کنید:
- برای مهریه، نفقه و سایر بدهی‌های دارای حکم دادگاه ← واحد اجرای احکام دادگستری
- برای چک، سفته و مهریه از طریق سند رسمی ← اداره اجرای اسناد رسمی (ثبت)
- برای بدهی مالیاتی ← اداره امور مالیاتی
- برای محکومیت‌های کیفری ← دادسرا
ارائه درخواست و مدارک
در مرجع مربوطه، فرم یا دادخواست ممنوع‌الخروجی بدهکاران را تکمیل کنید و مدارک زیر را ارائه دهید:
- مشخصات شناسایی بدهکار (نام، نام‌خانوادگی، شماره شناسنامه، کد ملی و در صورت امکان شماره گذرنامه)
- مدارک اثبات طلب (رای دادگاه یا سند لازم‌الاجرا) مرجع اجرا پس از بررسی و احراز شرایط قانونی، دستور ممنوع‌الخروجی را صادر کرده و به اداره گذرنامه نیروی انتظامی ابلاغ می‌کند. سپس نام بدهکار در سیستم‌های کنترل مرزی ثبت می‌شود.
پیگیری و رفع ممنوع‌الخروجی
پس از صدور دستور ممنوعیت خروج از کشور، لازم است شما از طریق مرجع صادرکننده اطمینان حاصل کنید که ممنوع‌الخروجی به اجرا درآمده و مراتب به اطلاع بدهکار رسیده است. معمولاً این اطلاع‌رسانی به‌صورت کتبی یا از طریق پیامک توسط همان مرجع انجام می‌شود. با پرداخت بدهی یا اعلام رضایت طلبکار، ممنوع‌الخروجی لغو می‌شود. کافی است طلبکار کتباً رضایت خود را به مرجع مربوطه اعلام کند تا رفع ممنوعیت ابلاغ شود. در صورت پذیرش اعسار بدهکار یا سپردن وثیقه مناسب، ممنوع‌الخروجی رفع خواهد شد. در پرونده‌های ثبت نیز پس از پرداخت بدهی یا مصالحه، اداره ثبت نامه رفع ممنوع‌الخروجی صادر می‌کند. تشریفات اداری رفع ممنوعیت معمولاً کوتاه است و نباید بدون دلیل طولانی شود.
نکات پایانی و توصیه‌های کاربردی
در پایان، به چند نکته‌ی ضروری توجه کنید:
پیشگیری از فرار بدهکار
در صورت احتمال خروج بدهکار، فوراً اقدامات قانونی را آغاز کنید. برای مهریه و بدهی‌های مستند، از طریق اجرای ثبت سریعاً اجراییه بگیرید تا امکان ممنوع‌الخروج کردن بدهکار از ابتدا فراهم شود. تعلل ممکن است فرصت فرار بدهد.
اطلاع‌رسانی ممنوع‌الخروجی بدهکاران
گاهی بدهکار از ممنوع‌الخروجی بی‌خبر است و در فرودگاه مطلع می‌شود. بهتر است پس از صدور دستور، موضوع را به اطلاع وی برسانید. این کار ممکن است او را به پرداخت بدهی ترغیب کند. البته طبق بخشنامه شماره ۹۰۰۰/۲/۲۳۸۷/۱۰۰۰ مورخ ۱۴۰۰/۸/۵ ، مراجع قانونی نیز مکلف به اطلاع‌رسانی کتبی هستند.
مشاوره حقوقی بگیرید
فرآیند ممنوع‌الخروج کردن بدهکار جزئیات قانونی خاصی دارد. برای استفاده‌ی درست از این ابزار و جلوگیری از اشتباهات، مشورت با وکیل یا مشاور حقوقی توصیه می‌شود. وکیل مجرب می‌تواند در تنظیم درخواست، پیگیری اداری و رفع ممنوعیت کمک مؤثری باشد. برای راهنمایی درباره ممنوع‌الخروج کردن بدهکار یا پیگیری مطالبات مالی، می‌توانید با دفتر حقوقی کاوه راد تماس بگیرید. تیم ما، با تجربه‌ای قابل‌اتکا، آمادگی دارد خدمات مشاوره تخصصی و وکالت را مستقیماً به شما ارائه دهد تا بتوانید با اطمینان کامل، حقوق مالی خود را پیگیری و مطالبه کنید.
